Over de muziek in Das Wunder der Heliane

1. Korngold laat al meteen aan het begin van Das Wunder de Heliane duidelijk merken dat het publiek geen realistische plot hoeft te verwachten. Een serie grootse akkoorden beweegt opwaarts: Fis-groot, A-groot met d-klein, B-groot, opnieuw A-groot met d-klein, Fis-groot, d-klein, Es-groot met As-groot, f-klein en tenslotte Es-groot beweegt. Het is een symbolische weergave van de miraculeuze opstanding die zo’n belangrijke rol speelt in het verhaal. Bovendien vestigt Korngold meteen de twee belangrijkste toonsoorten die als contrasterend paar de opera beheersen: Fis-groot en d-klein. De eerste, briljante toonsoort staat voor de overwinnende kracht van de liefde, terwijl de tweede staat voor de koude, onbarmhartige wereld van het rijk en diens liefdeloze Heerser. Ook horen we zijn voorliefde voor het tegelijkertijd combineren van verschillende toonsoorten; deze bitonaliteit geeft extra effect aan de muziek. Meteen na deze akkoordenreeks klinkt een hemels, onzichtbaar koor, dat de centrale boodschap van de opera verkondigt: ‘Gezegend zijn zij die liefhebben. / Zie die liefde kennen, zullen niet sterven. / En zij zullen opstaan, / die gevallen zijn omwille van de liefde.’ https://open.spotify.com/track/0kr8kIw35yqRqZqvsNzk00?si=0294fa1ec5114723

2. In de openingsscène horen we als eerste de liefdevolle klanken van de Vreemdeling. Het warme licht van de avond schijnt in zijn cel, en hij zingt over de schoonheid van het leven buiten de muren, hoe de werkdag ten einde komt en de rust over het land neerdaalt. Zijn vocale lijn is aan de ene kant heroïsch en gaan geregeld naar het hoogste bereik van de stem, maar aan de andere kant moet deze ook een zoetgevooisde, zacht kant hebben: een middenweg die voor menig tenor moeilijk te vinden is. De transparante muziek, met onder andere harpen, celesta en hoge houtblazers geven ook iets weer van zijn bovenmenselijke natuur. https://open.spotify.com/track/0wA2pLbMisCgMGuocg9dLI?si=89c94d3c0aa64515

3. Als de Heerser zich aandient, verandert de kleur van de muziek onmiddellijk. We horen stevige percussie, met een zwaar, log ritme en de donkere klanken van de lage koperblazers. Het is een soort verwrongen fanfare in mineur: geen helder koper, maar een zwaarmoedige muzikale introductie die weliswaar majesteitelijk klinkt, maar elk sprankje licht ontbeert. Zijn vocale lijn ontwikkelt zich maar zelden tot echte melodie: hij declameert vooral. Het autoritaire, liefdeloze karakter van de Heerser wordt hiermee meteen perfect gevangen. https://open.spotify.com/track/1LGAmGfO5YTtgKC4xY8Nwp?si=046b06865f46400a

4. Als Heliane de cel betreedt horen we de muziek meteen lichter worden. Als zij verschijnt en zingt klinkt een kenmerkende combinatie van harp en celesta, die haar muziek een helder, warm en enigszins mysterieus geluid geeft. Dit klankaura, met instrumenten die traditioneel met de hemelse sferen in verband worden gebracht, benadrukt ook meteen haar quasi-heilige status. Maar ook de hoge houtblazers begeleiden haar geregeld. Het valt op hoezeer haar muzikale begeleiding overeenkomt met die van de Vreemdeling. Korngold lijkt hiermee muzikaal meteen te suggereren dat zij twee gelijkgestemde en voor elkaar bestemde zielen zijn. Het is het begin van een lang liefdesduet, waarin Korngold deze overeenkomst nog verder uitbouwt: de twee zingen in principe dezelfde melodieën, maar met variaties om ze toch individueel te maken. In de loop van het duet laat Heliane aan de Vreemdeling, op zijn verzoek, haar haar zien, haar ontblote voeten en ten slotte haar naakte lichaam. Als de Vreemdeling haar vraagt zich helemaal aan hem te geven, weigert ze en trekt zich terug in een kapel om te bidden. https://open.spotify.com/track/58J2PjgMOIi3Dk2iv9qyEK?si=a5192c42f212475d

5. De Heerser, niet op de hoogte van de aanwezigheid van zijn vrouw, komt terug met een voorstel: als de Vreemdeling erin slaagt Heliane van de Heerser te laten houden en hem haar lichaam te laten geven, krijgt hij zijn vrijheid terug. Heliane hoort het gesprek en stapt, nog steeds naakt, uit de schaduw om haar echtgenoot te confronteren. Op haar gebiedende ‘Schweig!’ (zwijg!) volgt een periode waarin iedereen aan de grond genageld lijkt: de enige, ongemakkelijke melodie die we horen is in de dwarsfluit. Langzaam beseft de Heerser dat zijn echtgenote naakt is, en beschuldigt hij haar van overspel.  https://open.spotify.com/track/718uiSZ94EVuppphqfTpvX?si=c905db0a114944c5

6. In het voorspel van de tweede akte horen we de herhaling van muziek die we aan het einde van de eerste akte al hebben gehoord. Het bouwt zo een muzikale brug tussen de twee aktes. Het is donkere, dramatische muziek, met als belangrijkste toonsoort d-klein: de dreiging van de Heerser wordt hiermee duidelijk weergegeven. In tegenstelling tot de magische, etherische opening van de eerste akte bouwt Korngold hiermee onmiddellijk de beklemmende spanning op. https://open.spotify.com/track/121p0NswNvvv4tkT1srQDM?si=d34dfc139fe74848

7. Heliane moet zich nu verantwoorden tegenover een tribunaal. In haar grote aria ‘Ich ging zu ihm’ (ik ging naar hem toe) probeert ze haar onschuld te bewijzen. Ze geeft vrij feitelijk, zonder overdreven emotie, toe dat zij inderdaad eerst haar haar heeft laten zien, dat zij toen haar schoenen uitdeed om de Vreemdeling haar voeten te laten zien, en dat zij als laatste haar gewaad uittrok om voor hem te staan ‘zoals de Heer mij geschapen heeft: naakt’. Op de vraag van de blinde rechter of zij de zijne is geweest, antwoordt ze dat ze dat in gedachten inderdaad was, maar ‘ik heb hem niet liefgehad, mijn lijf is niet ontbrand in lust’. Helianes woorden zeggen misschien dat ze niet schuldig is, in ieder geval niet aan overspel in vleselijke zin, maar de erotische lading van de muziek, die naar het einde van de aria toe alleen maar groter wordt, lijkt intussen een heel ander verhaal te vertellen. Meer over ‘Ich ging zu ihm’ kun je hier [link naar: Das Wunder der Heliane uitgelicht: Ich ging zu ihm] lezen.

https://open.spotify.com/track/06EWj8plGXd1W2zhILQIOp?si=64d09915157f4a30

8. De rechters lijken geen hard oordeel te willen vellen, maar de Heerser duwt een dolk in Helianes handen en wil dat zij zich van het leven berooft om hem de hoon en schande te besparen. Hij laat de Vreemdeling binnenbrengen om dit gade te slaan. Die richt zich tot de hoogste rechter en vraagt om een moment alleen met Heliane. Aangedaan door zijn oprechte toon willigt de rechter dit verzoek in. Heliane en de Vreemdeling blijven alleen achter en een tweede liefdesduet volgt. Dit keer is de muziek urgenter en zo mogelijk nog gepassioneerder en sensueler dan het duet in de eerste akte; de Vreemdeling wil zijn eigen leven offeren, in de overtuiging dat zonder hem de woede van de Heerser zal luwen en Heliane zal worden gespaard. Zij weigert, maar hij grijpt haar dolk en steekt zichzelf, terwijl hij haar kust. https://open.spotify.com/track/7dAM0ODPTxdUrRz3jTN8MT?si=8c4db6c70fa84c78

9. Hierna doet ook het voltallige koor zijn intrede in de opera. Het Volk, dat hoogte heeft gekregen van het doodsvonnis van de Vreemdeling, dringt de zaal binnen om de ‘Boodschapper van Licht’, zoals zij de Vreemdeling noemen, te komen halen en hem te redden van executie. Dan stelt de Heerser een beproeving voor: als Heliane echt zo puur is, zal God haar als werktuig kiezen en haar de Vreemdeling uit de dood laten verrijzen. Als dat haar lukt, zal ze vrij zijn. De opwinding groeit, ook muzikaal: het Volk raakt bijna buiten zinnen bij het vooruitzicht van het beloofde wonder. Heliane weifelt eerst, maar met toenemende overtuiging stemt zij in met de voorgestelde beproeving. De toonsoort moduleert naar Fis-groot: het symbool voor de overwinnende kracht van de liefde.

https://open.spotify.com/track/4ComZ3DogUvt3fQuB3G1X8?si=dfe034b25d3e4f23

https://open.spotify.com/track/6SZvaXv9exSd2kv48TGIeu?si=b77c439469104c19

10. Het tussenspel voor de derde akte componeerde Korngold toen de rest van de opera al af was. Je zou misschien verwachten dat de componist het op zichzelf staande muziekstuk zou gebruiken om opnieuw terug te grijpen op muziek die eerder in de opera heeft geklonken, als een muzikale recapitulatie, maar in de drieledige structuur van het tussenspel bestaan het begin- en slotdeel uit overwegend nieuwe muziek, met een mars-achtig karakter: een rouwprocessie? Alleen in het middendeel grijpt Korngold terug op bekende motieven: de muziek van het liefdesduet uit de eerste akte.

https://open.spotify.com/track/6KU0JI7lzrFG5GhcTN4vJU?si=655050699ddd473e

11. De derde akte opent met een groots tableau voor het koor: het Volk is opgewonden en kijkt reikhalzend uit naar het beloofde wonder, terwijl zij hun twijfels uiten of het aan een mens gegeven is om de doden tot leven te weken.

https://open.spotify.com/track/3Ueg0fYoSNjysoZSe18n7R?si=2e918d19abb64a4a

12. Heliane probeert het levenloze lichaam van de Vreemdeling tot leven te wekken. Opnieuw verandert de toonsoort naar het bekende Fis-groot. Tijdens de beproeving maakt Korngold het koor tot onderdeel van het orkest: zij produceren slechts woordeloze klanken en dragen zo bij tot de steeds groter wordende spanning. Heliane lijkt niet bij machte om de Vreemdeling tot leven te wekken en stort zich uiteindelijk op zijn lichaam: in muziek die steeds uitzinniger wordt geeft zij eindelijk toe dat zij de Vreemdeling wel liefheeft: ‘Niet goddelijk ben ik, noch puur!’ Ze probeert het lichaam opnieuw tot leven te wekken, maar niet om zich te bewijzen, maar om de Vreemdeling te kunnen kussen

https://open.spotify.com/track/6EeTH6YCmZEmAqms1MtG9G?si=b59c22b81eda41f6

https://open.spotify.com/track/4nx4e0PbEahJhpFhWvhVoU?si=f2a69853851f4e94

13. De Heerser geeft Heliane nog een kans om haar leven te redden: zichzelf aan hem te geven. Maar ze weigert, en de Heerser draagt haar over aan het Volk dat woedend is omdat het beloofde wonder uit is gebleven. Die dreigen haar op de brandstapel te zetten, tot het wonder alsnog geschiedt: de Vreemdeling staat op uit de dood, gekleed in een mantel van wit en goud, zijn haar lijkt te stralen, in zijn donker glinsterende ogen brandt een onaards vuur. Een grootse klank stijgt op uit het orkest: arpeggio’s van piano en harp met trompetten achter het toneel benadrukken de bovennatuurlijke gebeurtenis, terwijl het hemelse koor de profetie waarmee de opera begon, en die nu is uitgekomen, herhaalt.

https://open.spotify.com/track/3WJw46wJPu1YtaaJ2GLR3K?si=60ef53799f2b44f5

14. De Heerser is buiten zinnen en doodt Heliane. Maar door tussenkomst van de Vreemdeling lijkt ook zij uit de dood op te staan. Nadat de Vreemdeling het Volk heeft vergeven en het duister heeft verdreven met de belofte van een nieuwe toekomst, begint het derde en laatste liefdesduet. Het begint uitzonderlijk teder, met een prominente rol voor de hemelse klanken van de celesta. Geleidelijk wordt het duet gepassioneerder, met de samen gezongen, vervoerende woorden van het liefdespaar:

‘Ik heb Mij niet gezocht,

heb Jou gevonden –

nu vloeien Jij en Ik in één stroom.

Wie zichzelf geeft, heeft zichzelf overwonnen,

en aardse kerkers worden de gewelven de hemel.

We gaan naar onze dood –

we gaan naar ons leven­ –

de angst verdween –

stil staat de tijd –

schuld ligt diep en ver:

alleen aan het hart is zulke macht gegeven

en alleen de liefde is de eeuwigheid, eeuwigheid.’

De twee treden de hemel binnen in een dichte omhelzing. Nog eenmaal klinkt het thema van de opstanding waarmee de opera begon in het volledige orkest, terwijl volgens Korngolds toneelaanwijzingen de wereld blijf veranderen en toneelgordijn sluit terwijl we licht en schoonheid zien.

https://open.spotify.com/track/25WqAzPU1zmnn81CFGSa3q?si=ae628ebbd2ff475c

Ga terug naar de programmapagina Das Wunder der Heliane →