Seks en polaroids in 'Schandaalopera'

“Wat zou je denken van een ’pijp-aria’ die begint met woorden en eindigt in geneurie? Met deze roemruchte woorden bracht Philip Hensher, de tekstschrijver van de opera die hij allang in gedachten had, het beruchte schandaal rond de dame van blauw bloed onder de aandacht van componist Thomas Adès (Londen, 1971). De rest is geschiedenis. In 1995 brak Adès internationaal door met Powder Her Face - al was hij op het moment dat hij de opera schreef, zo jong als een pas 23-jarige kan zijn.

Het schandaal dat Adès bij zijn allereerste opera opriep, plaatste hem ogenblikkelijk stevig aan het front van de moderne opera. ‘Ikzelf ben geboren in 1961, in Cornwall, Zuid-West Engeland, en opgegroeid in Groot-Brittannië,’ zegt Paul Carr (1961), regisseur van de Powder Her Face bij de Nederlandse Reisopera, ‘maar tot voor kort had ik niet van deze Duchess of Argyll gehoord. Dat gebeurde pas toen de opera, net als haar de rechtszaak, een nachtelijke escapade werd,’ bekent hij, ‘en zo een schandaal op zich! En ook omdat in de opera twee expliciete seksscènes voorkomen – nou ja, drie zelfs. Ja, de hertogin had een vraatzuchtige seksuele lust.’

‘Wat mij karakterologisch aan de hertogin en aan de opera interesseert,’ gaat Carr verder, ‘is dat zij haar hele leven bleef zwijgen. Nooit heeft ze onthuld wie de mannen waren op de dertien Polaroidfoto’s die op de rechtszaak werden getoond en vooral niet die beroemde foto van ‘de man zonder hoofd’. Ze werd geruïneerd door het proces, en haar foto’s werden door roddelbladen wereldwijd verspreid. Zij was, zo je wilt, de eerste die door de media werd berecht. En haar man, de hertog, nou ja... hij kwam met alles weg, ook al was hij zelf rokkenjager eersteklas en had hij een affaire met háár jongere stiefmoeder.’

Carr denkt dat hij de hertogin als persoon wel leuk zou vinden, ‘omdat ze kracht en moed toonde, opstond tegen de brutaliteit van mannelijke dominantie. Stel je voor dat je in 1963 in een rechtszaal in Londen de enige aanwezige vrouw bent – omringd door een buslading bedompte oude, witte en waarschijnlijk seksistische mannen die er allemaal op uit zijn om je te grazen te nemen… Alsof zij op een of andere manier een hogere morele grondslag zouden hebben dan zij!’

De hertogin, een beroemd ‘socialite’ (salonfiguur), dankte haar bekendheid aan de glitter en glamour van de hogere kringen waarin zij verkeerde. ‘Eigenlijk een beetje zoals prinses Margaret. Zij gaf wilde feesten en orgieën. De opera kent dan ook een aantal aangegeven expliciete seksuele handelingen – met name de scène waarin ze aan een ober zuigt - die trouwens duidelijk is genoteerd en hoorbaar in de partituur. Op een gegeven moment brengt ze zichzelf met een telefoon tot een climax. Maar wat dan nog? Dit alles maakt deel uit van háár verhaal en dat moet worden omarmd, niet verontschuldigd. De opera gaat zeker niet alleen over seks; eerder over de kwetsbaarheid en de kracht van een vrouw die decennia met veel elan en zelfvertrouwen heeft doorstaan. Ze omarmde wat de wereld haar toewierp – goed én slecht. Maar het leven zoals zij dat gewend was, stopte na de rechtszaak in 1963. De mediastorm die het proces omringde ging gaandeweg liggen, totdat de opera drie jaar na haar dood in première ging.’

‘Het ensemble in Powder Her Face is klein bezet,’ laat een drukbezette Otto Tausk vanuit Vancouver, Canada weten, waar hij chef-dirigent is van het Vancouver Symphony Orchestra. Tausk staat in Powder Her Face op de bok als aanvoerder van een ensemble van vijftien musici van Phion, Orkest van Gelderland & Overijssel, dat voor de live muzikale begeleiding zorgt. ‘Toch is de muziek krachtig en dynamisch, rijk aan kleur en veelzijdig in stijl.’ Hij zou de partituur haast exotisch en erotisch willen noemen. ‘Ongelooflijk sensuele muziek met een diepere laag van humor en hier en daar bijtend sarcasme. Maar, ontzettend moeilijk. Een gigantische uitdaging voor elke individuele musicus in het ensemble en ook voor de zangers extreem veeleisend. Ritmisch is het een van de meest complexe en gelaagde partituren die ik ken. Tegelijkertijd klinkt het uiteindelijke resultaat heel vanzelfsprekend, dat is zó knap gedaan. Adès is een genie, hij kan praktisch ook elke partij zelf spelen, en dirigeren overigens. Misschien nog net niet zingen, hoewel me dat ook niet zou verbazen, haha!’

Handtekening
‘Ik heb als regisseur geen ‘handtekening’ – maar als ik er een zou moeten aanwijzen, zou ik zeggen dat ik als de componist die ik ook ben, zo trouw mogelijk wil zijn aan de partituur,’ zegt Carr. ‘Want componist en librettist hebben het meeste werk al gedaan. Het is aan de regisseur en zijn team om de bedoelingen op een zo waarheidsgetrouwe en briljante manier tot leven te brengen.’

‘Bij opera gaan idealiter de muziek en de regie hand in hand,’ reageert Tausk. ‘De basis is de muziek, het startpunt, maar betekenissen worden vaak gegeven door het verhaal en psychologische en menselijke ontwikkeling daarbinnen. Een prachtig voorbeeld vind ik altijd dat als je bij Mozart wilt weten hoe iemand zich van binnen voelt, je alleen maar naar de houtblazers in het orkest hoeft te luisteren, dan is meteen alle menselijke interactie en het individueel drama volstrekt helder en duidelijk. Ook in Powder Her Face is alles aanwezig in de muziek. Het verhaal en de karakters helpen je op weg om het te verstaan en op waarde te schatten.’

Toen de Nederlandse Reisopera hem voor de regie vroeg, schreeuwde Carr letterlijk de hele boel naar beneden, en antwoordde: ‘ABSOLUUT JA!’ Carr: ‘Het is een briljant geschreven partituur en een zeer vermakelijke en emotioneel krachtige opera, wat ook de reden is dat die sinds de première over de hele wereld is uitgevoerd.’

Tausk is sowieso lyrisch over het genre. ‘Het dirigeren van opera is een van de allermooiste opdrachten’, zegt hij. En het operarepertoire is geweldig om te doen. Van Mozart via Strauss en Wagner tot hedendaags; ik vind het allemaal fantastisch! Het is eigenlijk een oneindige ontdekkingsreis. Bovendien krijg je de kans voor langere tijd in een stuk te duiken. Voor een symfonisch project is dat vaak maar een paar dagen - en dan snel weer door naar de volgende.

‘Ik heb altijd goede relaties gehad met dirigenten, ik verwelkom ze graag en ik geniet enorm van hen,’ verwoordt Carr de vaak getroebleerde verhouding tussen operaregisseur en dirigent. ‘Misschien komt dat doordat ik ook zelf dirigeer. Nog nooit heb ik ruzie gehad of ben ik tegen de wensen van een dirigent ingegaan. Soms, ja, het is waar, moet ik harder werken met sommige dirigenten in de hoop dat ze mijn manier van denken zullen accepteren en omarmen wat ik van plan ben te doen. Maar over het algemeen verloopt de samenwerking prima, zo is mijn ervaring. Voor mij is de muziek het belangrijkste aspect van opera, en heb het gevoel dat ik een voorsprong heb vergeleken met sommige regisseurs die niet kunnen dirigeren of zelfs muziek lezen.’

Ga terug naar de programmapagina Powder Her Face →