Over de muziek uit Fidelio

1. Door zijn vorm is Fidelio feitelijk al in een grote serie muzikale hoogtepunten ingedeeld: gesproken dialogen en gesloten muzikale nummers wisselen elkaar in deze opera af. Maar uiteraard opent de muziek: met een wervelende ouverture begint Beethovens enige voltooide opera. In tegenstelling tot ouvertures die hij voor eerdere versies van de opera maakte, krijgt het publiek in deze ouverture niet alvast muzikale motieven of thema’s uit de opera voorgeschoteld. Het is daarin een echte ‘curtain-opener’: muziek om het publiek alvast warm te draaien voor wat komen gaat, zonder dat er in de muziek alvast een verhaal wordt verteld.  

https://open.spotify.com/track/15TP89kCG4dCi4yxaPcMTH?si=8c5511e306da4d9a 

2. Beethoven stort de toeschouwer na de ouverture meteen midden in een woordenwisseling tussen Marzelline, dochter van de gevangenisbewaarder Rocco, en Jaquino, die met haar wil trouwen. Hij probeert steeds een aanzoek te doen, zij wimpelt hem steeds af. De korte, ritmische frasen benadrukken zijn aanhoudendheid en de wederzijdse irritatie: Jaquino snapt niet waarom Marzellin zich zo gedraagt, zij wil dat hij ophoudt met aandringen. Alleen in het middendeel neemt de stem van Marzelline even een lyrische vlucht de hoogte in, en vernemen we waarom zij geen interesse heeft in Jaquino: een jongeman genaamd Fidelio heeft haar hart gestolen. 

https://open.spotify.com/track/1MAtFazXilUdgtFnZWgntS?si=3bbd934c29774fdd 

3. Na het duet, wanneer Jaquino eindelijk is vetrokken, geeft Marzelline in haar aria ‘O wär ich schon mit dir vereint’ (‘Oh, was ik maar alvast met jou samen’) uiting aan haar verlangen met Fidelio te trouwen. De aria is duidelijk in dezelfde lichte, luchtige stijl geschreven als het duet en geeft zo duidelijk de tamelijk eenvoudige verlangens van Marzelline weer.  

https://open.spotify.com/track/08lfItITDOV0kPhcgjah80?si=2bf8dec11f454ed4 

4. Als de vermomde Leonore ten tonele verschijnt hoor je de muziek daadwerkelijk veranderen. Van de ongecompliceerde, volkse wereld van Marzelline en haar vader belanden we door de verstilde en verheven muziek van het kwartet ‘Mir ist so wunderbar’ (‘Ik vind het zo wonderbaarlijk’) in het nobele drama dat het grootste deel van de opera vanaf nu zal beheersen. Hier [link naar Fidelio uitgelicht] kun je meer lezen over dit kwartet.  

https://open.spotify.com/track/1ItRVwirOrDialYjxUbZzU?si=b830817314f74061 

5. Toch blijft Beethoven spelen met het contrast tussen de hogere en lagere klassen in zijn opera. De platvloerse goudaria van Rocco – ‘Hat man nicht auch Gold beineben’ (‘Als je niet ook goud bij de hand hebt’) – staat in schril contrast met de muzikale poëzie van het vervoerende kwartet dat eraan voorafgaat. Rocco stelt dat liefde niet zonder bezit kan; een grotere kloof tussen deze opvatting van liefde en de onbaatzuchtige en zelfopofferende liefde van Leonore bestaat nauwelijks.  

https://open.spotify.com/track/36OvFjeLMRHjbjc9EpJD9a?si=50118efc2de543b6 

6. In het trio ‘Gut, Söhnchen, gut, hab’ immer Mut!’ (‘Goed, zoontje, goed, blijf altijd moed houden!’) trekt Leonore de muziek weer richting de kwestie waar het eigenlijk om gaat: de zoektocht naar haar gevangen echtgenoot. Het is een uitgebreid muzikaal nummer, mogelijk doordat het in de eerste versie van Fidelio uit 1805 het einde van de eerste akte markeerde. Beethoven plaatst Leonore duidelijk centraal in het trio: haar doorvoelde vocale lijnen domineren, de inbreng van Rocco en Marzelline dient vooral om haar moeilijke en geïsoleerde positie te benadrukken.  

https://open.spotify.com/track/7ATaLeY7oaUvKCQkVkVQnq?si=f32eeaac331c4daa 

7. De booswicht van de opera, Don Pizarro, presenteert zich in de eerste akte muzikaal met een wraakaria: ‘Ha, welch’ ein Augenblick!’ (‘Ha, wat een moment!’). Het is weliswaar een wat conventioneel stuk, die je ook in andere opera’s uit deze periode zou kunnen vinden, maar effectief is het zeker: de intensiteit van Pizarro’s haat spat uit de partituur. Dit is een banale schurk, zonder grijstinten. De gedempte bijdragen van het koor in de aria onderstrepen zijn karakter en reputatie: iedereen is bang. 

https://open.spotify.com/track/43ONgRQfGhJpqZK4EvYqnR?si=ebda5dd7150544c5 

8. In zijn duet met de gevangenisbewaarder Rocco doet Pizarro zijn best de man subtiel in te palmen met complimenten. Daarna vertelt hij pas wat hij echt wil: dat Rocco de gevangene in de diepste kerker doodt. Beethoven strooit in het duet met mooie muzikale effecten, zoals het griezelige akkoord op het woord ‘Morden!’. Rocco weigert echter iemands leven te nemen, en Pizarro besluit de taak zelf te volbrengen.  

https://open.spotify.com/track/4JBg2cTPm4sDKvAUA2Lhcj?si=2304cb6c2aa74c05 

9. In haar aria ‘Abscheulicher, wo eilst du hin?’ (‘Weerzinwekkende man! Waar snel je naartoe?’) reageert Leonore, die het gesprek heeft afgeluisterd, met afschuw op wat zij de mannen zojuist heeft horen beramen. In de aria die volgt bezingt zij haar hoop op een goede afloop en toont zij in het laatste, snelle deel haar onverzettelijkheid. In dit slotdeel ondersteunen drie hoorns triomfantelijke schetterend Leonores onwankelbare trouw. 

https://open.spotify.com/track/1RzNipr9ysPaNfpaF902KS?si=4a4ece4c42614ca1 

10. Aan het einde van de eerste akte worden de gevangenen gelucht. Ze zijn al tijden niet meer naar buiten geweest. Het gevangenenkoor is prachtig, aanzwellend van een weifelend, krachteloos begin naar 

een volmondige en hoopvolle ode aan het zonlicht. De scène illustreert het thema van de hele opera in het klein: een reis door het duister naar het licht, vanuit onderdrukking naar vrijheid. 

https://open.spotify.com/track/61xXitm66wpc3074jBJYKO?si=47b55bfc6dff48fe 

11. Met donkere, zoekende orkestklanken en dreigende pauken betreden we aan het begin van de eerste akte de onderaardse wereld kerker waar Florestan al twee jaar gevangen zit. In zijn grote scène en aria, ‘Gott! Welch Dunkel hier!’ (‘God! Wat een duisternis hier!’) schildert de componist in korte tijd een belangrijk karakter dat we tot nu toe nog helemaal niet hebben gezien: in één aria moeten zijn lijden, zijn nobele inborst en zijn gevoel van hoop tegen de klippen op duidelijk worden. In het snelle slotdeel ziet Florestan een bevrijdende engel in de gedaante van zijn vrouw. De stem en muziek worden steeds hoger en urgenter om zo het opstijgen naar de hemel te illustreren. Een ijlend, maar profetisch visioen.  

https://open.spotify.com/track/4JLeFNVNnshAUwQmTNEhUk?si=f583980f7a2c4ee7 

12. Rocco en Leonore betreden de kerker in een zogenaamd Melodram, een door muziek ondersteunde gesproken dialoog. Zij beginnen met hun taak: het delven van een graf. De steeds herhalende motieven in het orkest lijken het graven van de twee personages weer te geven. Het verschil in gemoedstoestand wordt duidelijk in de zang: Rocco’s afgemeten en bijna zakelijke vocale lijn tegenover de urgente, getormenteerde lijn van Leonore.  

https://open.spotify.com/track/1oVGO3Q3RiJZPkocYDEpZG?si=e1fa3224ab9e45d2 

13. Als Florestan bij kennis komt zet Beethoven de handeling even volledig stil in het trio ‘Euch werde Lohn in bessern Welten’ (‘Jullie zullen beloond worden in een betere wereld’). Leonore weet Rocco zover te krijgen dat zij Florestan, die ze inmiddels herkend heeft, wat wijn en brood mag geven. Een bijna gewijd moment, waarin Beethoven de medemenselijkheid van zijn karakters viert. 

https://open.spotify.com/track/02luN9T1EksNyDz2jD8vX9?si=15031a2199e44b68 

14. Daarna volgt het misschien wel meest theatrale moment van de opera: het intense kwartet van Florestan, Leonore, Pizarro en Rocco. Beethoven weet de spanning muzikaal prachtig op te bouwen tot het beroemdste en meest dramatische moment van de opera. Pizarro haalt uit naar Florestan om hem te doden en Leonore, tot dat moment nog altijd in vermomming, werpt zich met getrokken pistool tussenbeide: ‘Tödt' erst sein Weib!’ (‘dood eerst zijn vrouw!’). Eindelijk heeft zij haar ware identiteit dan prijsgegeven, tot consternatie van alle aanwezigen. 

https://open.spotify.com/track/0lyUlBc52pp0sxeSRUZkE5?si=e4ca39eeea8c4014 

15. Rocco stelt het herenigde koppel meteen gerust dat alles goed zal komen. In het korte, extatische duet ‘O namenlose Freude!’ (‘O naamloze vreugde!’) vieren Leonore en Florestan hun hereniging.  

https://open.spotify.com/track/04ShRfWhccyfRCOXbsBlnA?si=edd04ebbd1844794 

16. De twee echtelieden worden op de binnenplaats van de gevangenis verwelkomend door een feestelijk koor van gevangenen en toegestroomde mensen.  

https://open.spotify.com/track/7LfUXSWjFb5KRa0CGnLJh3?si=16c2b81c77434dd7 

17. Hoewel een groot deel van de finale dient om de losse eindjes van de opera enigszins aan elkaar te knopen en misschien niet de meest glorieuze muziek van de opera bevat, herpakt Beethoven zich tegen het einde van de finale met het prachtige ‘O Gott, welch’ ein Augenblick!’ (‘Oh God, wat een moment!’), waarin alle personages hun gevoelens individueel kenbaar maken, maar uiteindelijk in een kwintet ondersteund door koor de rechtvaardigheid en genade van God prijzen.  

https://open.spotify.com/track/4FHtRrgY4fn8xPKvj0uUQI?si=364d3047d48c48cf 

18. De opera besluit met een levendig koor, dat in de verte al doet denken aan het beroemde slotdeel van Beethovens Negende Symfonie, en waarmee Fidelio een toepasselijk jubelend en stralend slot krijgt.  

https://open.spotify.com/track/4u5azqvV8ICj7nQuKg5cnz?si=085809fa93d04e3b 

Ga terug naar de programmapagina van Fidelio →